The Yiddish Poet Rukhl Fishman

Presented by Bella Szwarcman-Czarnota (2011)

In Poland Rukhl Fishman remains unknown. In the rest of the world her poetry is just beginning to gain wide acceptance – previously she was only known to lovers of Yiddish literature. An Israeli poet whose daily work was on a kibbutz in the Galilee, she wrote in Yiddish at a time when Jewish languages other than Hebrew were unwelcome in Israel. Which explains why, on 24 May 1978 in her acceptance speech for the Manger Prize for Yiddish writing, she said:

“When Itsik Manger was setting off for Israel, he wrote ‘For years I have wandered homeless in foreign lands / I go now to be homeless in my home.’ Manger had in mind his fate and the fate of his poetry. But in fact this is the fate of the Yiddish language in Israel: it is homeless in its own home.”

Like Manger, Fishman acknowledged Israel as her home – though she was born in 1935 in Philadelphia. Rukhl (yes Rukhl, not Rachel) Fishman and her brother Joshua,- who became a celebrated sociological linguist, were the children of secular leftwing Yiddish language activists Sonia and Aaron Fishman  – who spoke Yiddish with their children at home.

Each year from 1941, when Rukhl was six years old, she and Joshua attended the famous secular and leftist Yiddish Camp Boyberik. Then in 1949 the family moved to Los Angeles, where one of the most important Yiddish poets of that time, Malke Heifetz-Tussman, encouraged the teenage Rukhl to write in Yiddish.

At the same time Rukhl became a leader in the Zionist socialist youth organization Hashomer Hatzair, and attended Hachshara, a farm that prepared youngsters for kibbutz work. There she met the man who remained her partner for the rest of her hard life. Rukhl was 19 when she made aliya.

An excess of parental love may have felt a burden to her:

…”too much love. / too much pride / too much sorrow, / eyes, eyes. / Too great demands, / Yiddish, / joy.

Just look! / How nicely she plays!/ How nicely she writes!/ How nicely our little girl runs from us!

So much love and so much pride –  / So many demands made – / I have enough, more than enough/ to write/ and to leave unsaid.

Father.

Where/ has your face/ gone?

( Derner nokhn regn, p.20)

The man Rukhl took as her life partner was called Theodore Holdheim. He was a mathematician and a musician and composer, and had come from Kibbutz Beyt Alfa as a shaliakh of the youth organization. Together with other German Jews, his parents had founded the kibbutz before the Second World War. (Later on Jews from Poland, chiefly from Rzeszow, had joined them.)

It was the mid 1950’s when Rukhl came to Beyt Alfa, scenically located at the foot of Mt. Gilboa. In those days kibbutzim were full of energetic young people like Rukhl.  Beyt Alfa specialized in dairy farming.  Rukhl worked with ardour there, but wrote too, of the hard labour on a day of searing heat:

Today we wore each other out

the sun and I,

working together

in the vineyard.

At day’s end the sun

dropped behind a hill,

red from the effort –

while I, all inflamed

was left alone.

Yes, today

we got a little overheated –

the sun

and I.

(1958).

Even though Yiddish was unpopular in Israel at that time, a group of Yiddish writers calling themselves Yung Yisroel had formed in 1951, three years before Rukhl’s arrival. New arrivals from Europe and Australia, they had Avraham Sutzkever as their mentor. Fishman became their youngest member, and Sutzkever recognized her poetry’s worth, publishing it in his magazine Di Goldene Keyt. Then in 1960 her first book Zun Iber Alts (“Sun over all”) appeared, the sixth in a series of Yung Yisroel publications.

The sun is prominent in her book, but so are sensuality and carnality and élan vital:

Like a pomegranate

I’m filled –

not with good deeds

but like a pomegranate

with appetites.

And from beneath my skin

red laughter

about to burst forth!

A bee

could lose its buzz

from envy –

every cell of my heart

brims over

with sap and light

so thickly!

Joys

layer on layer.

I don’t weigh them with a measure

or look for explanations.

Pure joys

your face,

layer on layer.

And if I stay like this

one minute more,

a window opens

in my blood –

and “Good morning!”

I yell.

A single drop of sunjoy more –

and pomegranates too hold out no longer.

Such red teeth!

Such red misfortune!

613 sweet sins,

613 fiery joys

I pick with the fruit.

Pick

for us both.

Beyt-Alfa,

September 1960.

Sheer unhampered joy is displayed in Fishman’s earliest verses as well:

For tears a reason’s needed,

but laughter

comes of itself.

Early – since it’s morning,

and late – for night approaches.

Tears demand a reckoning.

(Why do you cry, my child?)

But your laughter can be wild,

can be wild as wind.

(Poems for my birthday, no.4)

The world of the poetry is quite confined. Only the kibbutz animals and her work are shown. There are no patriotic raptures, no rhapsodic accounts of the sacred sites of the Holy Land; there are no references to the bible and no cities  –  and no God. Just once and quite unexpectedly does the Shekhina, the female form of God’s presence, appear. When Fishman longs for people she satisfies herself by looking into the eyes of her lover, or into a mirror. Sometimes her parents still make an appearance:

Father,

with fitting gravity

you taught

my stubby child fingers

how to

tie up shoe-laces.

My feet are unrecognizable now.

I hurry after them all day long.

Mum and Dad,

this summer

in the heatwaves

my certainties trembled every one.

Who could I tell

but you?

I would have told anyone –

but you.

1955.     (Zun iber alts, p.48)

Now her body becomes more and more important, first in joyous contemplation, then as she records the ravages and limitations brought on it by Lupus, a terrible disease which heralds its arrival as early as 1957. Lupus means wolf, and mercilessly it tears at Rukhl’s body. Slowly but relentlessly.

But Fishman is conscious of the power of her poetry to overcome the disease. She issues a second volume of poetry, Derner nokhn Regn (thorns after rain). Its introduction states –   

Like sun upon a sunburned neck

like thorns after rain

sharp and clean

inevitable  –

the poems come.                                    (Derner nokhn regn p.5)

Fishman’s language had always been economical but now it attained its greatest compression. More and more frequently a house becomes limited to a room, a room to a desk or a bed. A silence falls upon the couple, saturated with love and with fear. Her body is failing, and that in the most painful way possible for a woman. In the end the couple adopt two boys, but the wound still bleeds:

Heed me – stay silent!

It’s beyond understanding.

Just look how well they have answered you –

my two fingers

and your left cheek.                    (Derner nokhn regn  p.28)

The strong and beautiful Rukhl is turned into a fragile creature:

Help!

Soon

I’ll

be old.

Not buttoning

my raincoat.

On the street

in a red jacket

I’m freezing.

Help!

I’m getting old!

I failed to heed you.

(1974 – 5)                          (Vilde Tsig p.84)

Loneliness and isolation have become the poet’s lot:

I speak less and less.

Rarely do I have something to say,

and hardly anyone remains

for whom

with whom

to be silent.

(April 1972)                      (Vilde Tsig p.20)

Vilde Tsig (Wild She-Goat)(1976) her final book of poems, is marked by contrasting emotions  –   of patence and impatience: I know how to wait. I can do it, I know how it’s done. I have the real patience that’s always impatient, of a pampered little girl… yes, I know how to wait, even for myself…  and contemplation of her disease contrasts with her experience of the rapture of nature, and of her last female friend – a wild she-goat; not the little white goat of Yiddish folklore but the frisky one running riot on the kibbutz:

I love it

when you spring away from me.

You rise, kick off

with those hind legs

one spring and you’re galloping.

And all the world

is a green meadow.

A blue sky –

the whole truth.

How lovely

so lovely

your little white head

that nods a “yes”

and runs off for “no”…

…

While I stand

with my sadness screwed tight

it brings joy –

when my wild she-goat springs

away from me;

when my wild she-goat springs

towards me.                                                     (p.94).

Rukhl Fishman’s final poems are witness to her courage. They record the small victories achieved with every breath until the final exhaustion of her body, which wants to live on, and of her spirit – which despite everything will survive, thanks to these poems which chronicle her own self:

The fiddle-string / screeches/ but/ doesn’t snap.

It’s silent.

It clothes itself/ strangely./ Prepares/ and waits.

Senseless. / Screeching / tears. / Pointless stammering. /

But the string / doesn’t snap / doesn’t snap.

1979.

(from Oyf mayn shraybtish, translated by Seymour Levitan  - p. 205 of his : I Want to Fall Like This, selected poems of Rukhl Fishman, 1994.)

Rukhl Fishman died at 44, in 1984. She was a Yiddish poet, an Israeli poet. Her husband Theo, also ailing, died barely six months after. In the introduction to Levitan’s book just quoted, David Roskies wrote  –   

“Fishman was a modern lyric poet who found within the confines of a secular kibbutz language and memory enough, love and natural beauty enough, to sustain and enrich her muse through all the seasons of the year. So much contained within so little. Like the land and the people of Israel. Like Yiddish. Like poetry itself.”

Translation: Andrew Firestone 2017.

Ruchl Fiszman

Bella Szwarcman-Czarnota (2011).

Ruchl Fiszman jest w Polsce postacią nieznaną. Ale i na świecie jej poezja dopiero zaczyna wypływać na szerokie wody, do tej pory obeznani z nią byli tylko miłośnicy jidysz. Była poetką izraelską, której codziennym horyzontem były zabudowania kibucu w Galilei. Pisała w jidysz wówczas, gdy w  Izraelu nie było sprzyjającego klimatu dla innych języków żydowskich poza hebrajskim. Dlatego też odbierając 24 maja 1978 roku ważną dla pisarzy jidysz Nagrodę im. Mangera Ruchl powiedziała w swoim przemówieniu:

„Kiedy Icyk Manger zbierał się do wyjazdu do Izraela, napisał:

<Latami tułałem się na obczyźnie,

Teraz jadę się tułać w swoim własnym domu>.

Poeta miał na myśli swoje losy i losy swojej poezji. Ale właściwie są to losy języka jidysz w Izraelu. Tuła się w swoim własnym domu”.

Ruchl Fiszman (właśnie Ruchl, a nie Rachel czy Rachela) także uznała Izrael za swój dom. Jednak urodziła się w Filadelfii. Przyszła na świat w 1935 roku w rodzinie o bogatych, tradycjach jidyszowych. Sonia i Aaron Fiszmanowie byli działaczami żydowskimi, rozmawiali na co dzień, w domu, w jidysz, a zarówno Ruchl, jak i jej brat Jehoszua – później znany socjolog-lingwista – jeździli w latach 1941 - 1949 na słynne obozy do Boiberik, gdzie kultywowano świecką i lewicową tradycję żydowską.

Wraz z rodziną Ruchl przeniosła się do Los Angeles, gdzie jako kilkunastoletnia dziewczyna nawiązała kontakt z jedną z najważniejszych współczesnych  poetek jidysz – Malką Heifetz-Tussman, która zachęciła dziewczynę do pisania.

Ruchl tymczasem została aktywistką i działaczką młodzieżowej organizacji syjonistycznej, jeździła na hachszary – do gospodarstw rolnych, w których przyuczano się do pracy w kibucu. Właśnie wtedy poznała mężczyznę, który dzielił jej życie – a było ono bardzo niełatwe – do samego końca. Wyjechali do Izraela, gdy Ruchl miała dziewiętnaście lat. Może czuła się przytłoczona ogromem miłości rodzicielskiej:

Za wiele miłości.

za wiele dumy

za wiele smutku,

oczy, oczy.

za wiele wymagań,

jidysz,

radość.

Spójrzcie!

Jak ślicznie dziecko się bawi!

Jak ślicznie dziecko pisze!

Jak ślicznie nasza mała od nas ucieka!

Tyle miłości, tyle dumy –

tyle wymagań w mowie –

mam już dość, a nawet więcej,

do pisania

i do milczenia.

Tato.

Gdzie

się podziała

twoja twarz?

Mężczyzną, z którym Ruchl Fiszman się związała, był Theodor Holdheim, matematyk, muzyk i kompozytor. Przyjechał do Stanów Zjednoczonych jako wysłannik (szalijach) syjonistycznej organizacji młodzieżowej Haszomer Hacair z kibucu Bejt Alfa. Rodzice Teodora założyli ten kibuc, wraz z innymi niemieckimi Żydami, którzy zdążyli uciec przed Zagładą. W późniejszym okresie dołączyli do kibucu Żydzi przybyli z Polski, głównie z Rzeszowa.

Ruchl przybyła do Bejt Alfa, malowniczo położonego u stóp góry Gilboa, w połowie lat pięćdziesiątych. Kibuce tętniły jeszcze młodością, a Bejt Alfa – kibuc specjalizujący się w produkcji nabiału - był pełen energicznych ludzi, takich jak ona.

Ruchl pracowała w kibucu z zapałem. ale i pisała o pracy, o mozole w upalny dzień:

Wymęczyliśmy się dziś

nawzajem –

słońce i ja

pracując w winnicy.

Pod wieczór słońce

schowało się za górę –

czerwone z wysiłku,

a ja, rozpłomieniona,

zostałam sama.

Tak, dzisiaj

trochę się przegrzaliśmy –

słońce

i ja.

W Izraelu jidysz nie był w modzie. Jednak w 1951 roku, na trzy lata przed przyjazdem Ruchl do kibucu, uformowała się mocna grupa pisarzy tworzących w jidysz – przybyszy z Europy, ale i z Australii – „Jung Isroel” (młody Izrael). Mentorem grupy był zmarły niedawno Avrom Sutskewer i on też bodaj pierwszy w Izraelu docenił i wydawał wiersze Fiszman. Na pewien czas została najmłodszą członkinią grupy, a jej pierwszy tomik Zun iber alts (Wszechogarniające słońce) ukazał się w 1960 roku jako nr 6 w serii publikacji pod egidą „Jung Isroel”.

Istotnie słońca w nim wiele, ale też zmysłowość i cielesność, elan vital.

Jak owoc granatu

Jestem pełna –

nie 613 micwot –

jak owoc granatu,

lecz apetytów.

I oto już za chwilę

przez moją skórę

wybuchnie

czerwony śmiech,

na wskroś […].

Pokłady radości

warstwa na warstwie.

A ja ich nie ważę,

a ja ich nie mierzę.

Czysta radość -

z twojej twarzy,

warstwa na warstwie.

Jeśli będę tak trwać

choćby minutę jeszcze,

otworzy się okno

z żył krew tryśnie deszczem –

dzień dobry,

krzyknę.

O jedną kroplę słonecznej radości nadto

I tego też owocom granatu zbyt wiele.

Co za czerwone zęby

co za czerwony pech

613 słodkich grzechów

613 soczystych radości

zbieram garściami.

Zbieram je

dla nas obojga.

W pierwszych wierszach Ruchl jest też czysta, niepohamowana radość:

Łzy potrzebują przyczyny,

ale śmiejesz się

ot, tak, po prostu.

Rano – bo jest poranek,

Wieczorem – bo noc nadchodzi

Z łez musisz się spowiadać.

(Czemu płaczesz, moje dziecko? Czemu płaczesz?)

Tylko twój śmiech może być nieposkromiony,

nieposkromiony jak wiatr.

Świat opisywany przez poetkę jest niewielki – krajobraz kibucu, zwierzęta, praca. Nie ma ekstazy patriotycznej, uwielbienia świętych miejsc „staronowej ojczyzny”. Nie ma skojarzeń biblijnych, nie ma miast, nie ma Boga. Tylko jeden raz pojawia się – zupełnie nieoczekiwanie – Szechina, żeńskie oblicze Obecności Bożej. Jeśli Fiszman zapragnie ludzi – wystarczy jej się przejrzeć w oczach ukochanego czy w lustrze. Czasem jeszcze pojawiają się rodzice:

Mamo, nie mogę usnąć.

Tato,

z taką namaszczoną powagą

pokazywałeś

moim dziecięco niezdarnym palcom

jak mam

wiązać sznurowadła.

Moje nogi są nie do poznania.

Poluję na nie od świtu do nocy.

Tatusiu-mamusiu,

w tym roku

letnie upały

zachwiały wszystkimi moimi pewnikami.

Komu miałabym to powiedzieć,

jak nie wam?

Wszystkim bym to powiedziała –

Ważne jest ciało, coraz ważniejsze – najpierw w radosnej kontemplacji, potem w rejestrowaniu spustoszeń i ograniczeń spowodowanych przez straszliwą chorobę, która dała znać o sobie już w 1957 roku. Zdiagnozowano tę chorobę jako lupus, czyli toczeń. Lupus to wilk, bezlitośnie szarpiący ciało Ruchl. Powoli, lecz nieubłaganie.

Ale poezja Fiszman jest świadoma swej mocy, pokonuje nią chorobę. Wydaje kolejny tom wierszy – Derner nochn regn (Osty po deszczu). Pisze tam:

Jak słońce na rozpalonym karku,

jak osty po deszczu

ostre i czyste

nieuniknione –

nadciągają wiersze.

Język poetycki Ruchl Fiszman – zawsze oszczędny – osiąga maksimum kondensacji. Mieszkanie coraz częściej ogranicza się do pokoju, a pokój do biurka czy łóżka. Między małżonkami zapada nasycone miłością i lękiem milczenie.

Ciało zawiodło i to w sposób najbardziej dla kobiety bolesny. Małżonkowie zaadoptowali ostatecznie dwóch synów, ale rana nadal krwawiła:

Bądź posłuszny – nie mów nic.

Nie starczy ci słów.

Zobacz, jak dobrze sobie odpowiedziały

moje dwa palce

i twój lewy policzek.

Silna, piękna Ruchl zamienia się w kruchą istotę:

Ratunku

wkrótce

będę

stara.

Nie zapnę

płaszcza.

Idę ulicą.

Mam czerwony płaszcz.

Zimno mi.

Ratunku

Starzeję się!

Nie posłuchałam cię.

Samotność i odosobnienie są udziałem poetki:

Mówię coraz mniej.

Coraz rzadziej mam coś do powiedzenia.

I już ledwo

dla kogo

z kim

nawet milczeć.

W ostatnim tomie wierszy Ruchl Fiszman zatytułowanym Wilde tsig (Dzika koza) dominują sprzeczne odczucia: cierpliwość – niecierpliwość [Umiem czekać. Wiem, jak to się robi – jak się czeka. Mam prawdziwą cierpliwość wiecznie niecierpliwej, rozpieszczonej dziewczynki […] tak, umiem czekać, nawet na siebie].

Jest kontemplacja choroby i upojenie przyrodą i ostatnią przyjaciółką – dziką kozą, nie tą białą kózką z folkloru jidysz, ale rozbrykaną, swobodną kibucową kózką.

Lubię,

jak uciekasz ode mnie w podskokach.

Brykasz, fikasz

tylnymi nogami.

Skok, galop.

I świat cały

jest zieloną łąką.

Błękitne niebo –

cała prawda.

I piękny,

taki piękny,

twój biały łebek,

którym kiwasz na „tak”

i uciekasz na „nie”!

[…]

A ja stoję

ze smutkiem w garści

i miło mi –

że moja dzika koza skacze

oddalając się ode mnie;

że skacze moja dzika,

witając mnie.

Ostatnie wiersze Ruchl Fiszman to świadectwo męstwa, a właściwie zapis małych zwycięstw osiąganych w każdym oddechu i wreszcie w obezwładnieniu ciała, które chce żyć, a także ducha, który przetrwa – mimo wszystko, dzięki poezji skupionej na sobie samej:

Zgrzyta,

ale

jeszcze

nie pęka,

ta struna.

Tylko milczy.

Stroi się

dziwnie.

Szykuje się

i czeka.

Na próżno.

Zgrzytają

łzy.

Bełkocą

od rzeczy.

Ale

ona

nie pęka

nie pęka

ta struna.

Ruchl Fiszman zmarła, mając czterdzieści dziewięć lat (1984), a jej mąż Theodor, również schorowany, przeżył ją zaledwie o pół roku. Poetka jidysz - poetka izraelska. David Roskies napisał, że Fiszman, żyjąc w świeckim kibucu, zdołała czerpać „z języka i pamięci, miłości i piękna wystarczająco wiele, aby podtrzymywać i wzbogacać swoją muzę poprzez wszystkie pory roku. Tak wiele zawarte w tak małym. Jak ziemia i lud Izraela. Jak jidysz. Jak sama poezja”.